Καλλιτεχνικό Εργαστήρι Ελευσίνας: Παρουσιάσεις 2003

Λένα Διβάνη – 16 Νοεμβρίου 2003
Παρουσίαση του βιβλίου: «Ενικός Αριθμός»

-------------------------------------------------------------------------------------------------
Ισμήνη Καπάνταη – 12 Οκτωβρίου 2003
Παρουσίαση του βιβλίου: «Απειρωτάν και Τούρκων»

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΙΣΜΗΝΗΣ ΚΑΠΑΝΤΑΗ

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ-

Η περίπτωση της Ισμήνης Καπάνταη

Η Ισμήνη Καπάνταη, που έχουμε την τιμή να βρίσκεται σήμερα κοντά μας, έχει κατακτήσει ήδη μία σημαντική θέση στο νεοελληνικό ιστορικό μυθιστόρημα. Το είδος αυτό της πεζογραφίας καλύπτει κείμενα με ευρύτερες ή στενότερες ιστορικές αναφορές, που εντάσσονται οργανικά στην πλοκή μιας ιστορίας και εξαρτάται από τον συγγραφέα και τις προθέσεις του αν αυτές οι αναφορές θα παραμείνουν ένα υπόβαθρο ή μια αφορμή …ή θα γίνουν ένα αποφασιστικό στοιχείο για την εξέλιξη του κειμένου. Με την ευρύτερη έννοια του όρου και τα σύγχρονα μυθιστορήματα εμπεριέχουν ένα είδος ιστορικότητας εφόσον ανάγονται στην εποχή μας και περιλαμβάνουν στοιχεία της καθημερινής μας ζωής, των σημαντικών γεγονότων που μαθαίνουμε ή συμβαίνουν, των προσώπων που συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωσή τους. Επικράτησε, όμως, ο όρος «ιστορικό μυθιστόρημα» με τη σημασία της αναφοράς στο παρελθόν και σε πραγματικά γεγονότα, όπου ο κάθε συγγραφέας επεμβαίνει με τη φαντασία του για να τους προσδώσει ζωντάνια, να αναζητήσει λύσεις, να ερμηνεύσει τα κενά, να μιλήσει για τη δική του σύγχρονη εποχή με έναν τρόπο έμμεσο.

Το ιστορικό μυθιστόρημα δεν είναι ένα είδος που ανθεί σε κάθε εποχή. Παρουσιάζει εξάρσεις και υφέσεις. Στη νέα ελληνική γραμματεία, ως πρώτο και σημαντικό κείμενο του είδους θεωρούμε τον «Λουκή Λάρα» του Δημήτρη Βικέλα, ο οποίος , σημειωτέον υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος της Διεθνούς Ολυμπιακής επιτροπής στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 1896.

Στο β΄ ήμισυ του 19ου αιώνα, δεν είναι λίγοι οι συγγραφείς που ασχολούνται με το είδος, συχνά με αναφορές στη περίοδο της Τουρκοκρατίας ή και του Βυζαντίου αργότερα, σε μια προσπάθεια να τεθούν οι βάσεις της νεοελληνικής ταυτότητας, του νεοελληνικού κράτους που διάνυε τις πρώτες δεκαετίες του. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει εδώ να γίνει στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη που ξεχώρισε στο είδος με αρκετά διηγήματά του αλλά και με το εξαίρετο μυθιστόρημα « Οι έμποροι των εθνών» και στον οποίον η Ομάδα Βιβλίου προτίθεται να κάνει ένα μεγάλο αφιέρωμα.

Μια άλλη αξιοσημείωτη περίοδος έξαρσης παρατηρείται μετά τον β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για την οποία ενδεικτικά αναφέρω τον Άγγελο Τερζάκη, τον Άγγελο Βλάχο, τον Κώστα Κυριαζή, τον Στρατή Τσίρκα, τον Θανάση Πετσάλη – Διομήδη. Στις μέρες μας παρατηρείται εκ νέου έξαρση και όταν λέω στις μέρες μας, αναφέρομαι συγκεκριμένα στη δεκαετία του ’90 και μέχρι σήμερα με κυριότερους εκπροσώπους τη Ρέα Γαλανάκη, τη Μάρω Δούκα και βέβαια την Ισμήνη Καπάνταη, συγγραφείς αρκετά διαφορετικοί μεταξύ τους, αλλά που στοχεύουν να μιλήσουν για το σήμερα με όρους του χθες .

Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, το γεγονός ότι μόλις πρόσφατα επανεκδόθηκε η «Πριγκηπέσα Ιζαμπώ» του Τερζάκη. Πού οφείλεται αυτή η νέα έξαρση;

Κατά την άποψή μου συντρέχουν γι αυτό αρκετοί λόγοι. Πρώτ’ απ’ όλα κατά την δεκαετία που διανύσαμε η Ελλάδα κατέστη πλήρες και ισότιμο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απορροφήθηκε, δηλαδή, από μία ευρύτερη ομοσπονδιακή ενότητα κρατών και είναι λογικό κατά συνέπεια να αναζητά σ’ αυτή τη περίοδο να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά της και τη νέα θέση της στο κόσμο, έναν κόσμο που αρνήθηκε, σημειωτέον, οποιαδήποτε αναφορά στις Ελληνικές και Χριστιανικές μας ρίζες στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα.

Κατά δεύτερο λόγο, σήμερα ,περισσότερο από κάθε άλλη φορά που η τεχνολογία επελαύνει χωρίς ηθικούς φραγμούς και-με όχημα την τεχνολογία - η επιβολή ενός παγκόσμιου οικονομικού συστήματος προκαλεί ευρεία διάσταση μεταξύ πλουσίων και φτωχών, ανεργία και μεταναστεύσεις, είναι, μάλλον, φυσικό ο άνθρωπος να καταφεύγει σε παλαιότερες εποχές όπου η φύση και ο σεβασμός απέναντί της ήταν συστατικά στοιχεία ενός άλλου τρόπου ζωής, ενώ οι πόλεμοι για την κυριαρχία ενός λαού επάνω στον άλλον ανέγειραν ζητήματα ελευθερίας, καταπιεστικών μηχανισμών και ομαδικών μετακινήσεων που έρχονται να συναντήσουν από μια άλλη πλευρά παρόμοια φαινόμενα στην εποχή μας.

Τρίτον, η ιστορία επέχει στην εποχή μας τη θέση μιας συλλογικής μνήμης την οποία με βάση τα εργαλεία και τα μέσα που διαθέτουμε σήμερα, μπορούμε να την ανιχνεύσουμε βαθύτερα, να την αναπαραστήσουμε πιστότερα και να την κατανοήσουμε ευρύτερα. Έτσι, μπορούμε να την ανασύρουμε από την αρχειακή λογική και τα ιδεολογικά στεγανά που ήταν εγκλωβισμένη μέχρι τον 20ο αιώνα και να την κάνουμε ο καθένας κτήμα του. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζονται κείμενα, σενάρια, έργα, που θα στηρίξουν αυτή τη διαδικασία και δεν είναι τυχαίο, για παράδειγμα, που του χρόνου θα δούμε στους κινηματογράφους 2 και 3 εκδοχές – αμφιλεγόμενες ή όχι είναι άλλη συζήτηση - για τον βίο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή θεατρικά έργα με αναφορές στη νεοελληνική ιστορία προ της εθνικής συμφιλίωσης του 1990 όπως ο «Νηρέας ο Βάρας» ή η «Αγγέλα Παπάζογλου».

Στο πλαίσιο που προαναφέραμε κινείται και η συγγραφέας μας. Μοιράζεται τους ίδιους προβληματισμούς και ανησυχίες, εκδίδει μια σειρά από βιβλία που ανάγονται σε διάφορες εποχές από το ύστερο Βυζάντιο ως την Επανάσταση του ’21 .

Το πρώτο της βιβλίο που κυκλοφορεί είναι το «Επτά φορές το δαχτυλίδι» (1989): μια σειρά από 7 διηγήματα, που μιλούν για διάφορες φάσεις της νεοελληνικής ιστορίας από το 1466 έως το 1922 και όπου πάντα συμμετέχει ένα δαχτυλίδι. Πριν από κάθε ιστορία παρατίθενται ιστορικά στοιχεία για τα γεγονότα που πρόκειται ν’ αφηγηθεί, (ενώ η διήγηση περιέχει αυθεντικές περιγραφές και λέξεις), έτσι ώστε ο αναγνώστης να αισθανθεί οικεία με το εκάστοτε θέμα.

Το επόμενο βιβλίο της, που επιγράφεται «Απειρωτάν και Τούρκων», δηλαδή «Ηπειρωτών και Τούρκων» (1990), αναφέρεται σε μια ιστορία που μας είναι γνωστή από την Ελληνική παράδοση. Είναι η ιστορία της Ευδοκίας που ζούσε στα ηπειρώτικα βουνά μακριά από τους Τούρκους, μεγάλωσε και έμαθε γράμματα κοντά σ’ έναν καλόγερο και κάποτε που σκότωσαν οι Τούρκοι τον πατέρα της κι έπρεπε για να σωθεί να χωρίσει από τη μάνα και τα αδέρφια της, ο καλόγερος την πήρε μαζί του στην πόλη, όπου η Ευδοκία αγάπησε ένα πρωτοπαλίκαρο του Αγώνα, αλλά συγκυριακοί λόγοι την ανάγκασαν να τον απαρνηθεί και να παντρευτεί έναν πλούσιο άρχοντα πολύ μεγαλύτερό της και να κάνει μαζί του ένα γιο , ο οποίος ασπάστηκε το μωαμεθανισμό, με αποτέλεσμα, βέβαια, να γνωρίσει τη περιφρόνηση τόσο της μητέρας του, όσο και του αυστηρού κοινωνικού περίγυρου. Το πρωτότυπο με την αφήγηση σ’ αυτό το βιβλίο , που μας κερδίζει με την απλότητα και την απρόσκοπτη ροή του, είναι ότι ενώ μαθαίνουμε την ιστορία από την ίδια την Ευδοκία, διαβάζουμε αργότερα τα ίδια γεγονότα μέσα από το ημερολόγιο του καλόγερου, ενώ μια τρίτη πλευρά φωτίζεται από έναν Τούρκο, παιδικό φίλο του γιου της Ευδοκίας. Με αυτόν τον τρόπο κατορθώνει να ξεφύγει από τον στείρο διδακτισμό, αλλά δεν παρατηρούμε κάποια υφολογική διαφοροποίηση στις επιμέρους αφηγήσεις των τριών πρωταγωνιστών. Γίνεται ωστόσο ολοφάνερο, ότι η συμβίωση Ελλήνων και Τούρκων δεν κύλησε μόνο με απλούς συμβιβασμούς ή ισχυρές συγκρούσεις, αλλά γέννησε και σοβαρά ηθικά διλήμματα που υπερέβαιναν το αίσθημα της εθνικής υπόστασης. Η γλώσσα του κειμένου μας θυμίζει έντονα το δημοτικό τραγούδι ειδικά όσον αφορά την εκφορά και τον ρυθμό του λόγου. Για του λόγου το αληθές …

Ακολουθεί το μυθιστόρημά της «Ιστορία της Ιόλης» (1992), ένα κείμενο που από την μία πλευρά πατάει γερά στο σήμερα κι από την άλλη αφηγείται τη «Μάχη του Αναλάτου» ή καλύτερα όσα προηγήθηκαν (είναι η μάχη που πέθανε ο Καραϊσκάκης), κάτι σαν μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα που αποπειράται να συγγράψει η ηρωίδα, αλλά παραμένει ανολοκλήρωτο.

Και έπονται με χρονολογική σειρά - όσον αφορά τα μυθιστορήματα - το «Πού πια καιρός» (1996) που διαδραματίζεται στα χρόνια των Παλαιολόγων, η «Φλώρια των νερών» (1999), που αφηγείται την ιστορία της γυφτοπούλας και του πειρατή στους δύσκολους καιρούς της Τουρκοκρατίας και «Το άλας της γης» (2002), που αναφέρεται στην Επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη, μια σφοδρή ταξική σύγκρουση στο Βυζάντιο του 14ου αιώνα.

Θα ήθελα σ’ αυτό το σημείο να ευχαριστήσουμε ιδιαιτέρως την Ισαβέλλα από την Ομάδα Βιβλίου για το υλικό που συνέλεξε για την αποψινή βραδιά μας.

Η Ισμήνη Κ. εκφράζεται, λοιπόν, με συνέπεια μεσ’ απ’ την ιστορία. Η ίδια βρίσκεται απόψε μαζί μας για να συνομιλήσουμε όχι μόνο για το παρελθόν, αλλά και για το δρομαίο παρόν, το σχεδόν μέλλον.

Κυρία Καπάνταη, ευχαριστούμε που ήρθατε.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Τατιάνα Αβέρωφ – 11 Μαΐου 2003
Παρουσίαση του βιβλίου: «Αύγουστος»